Gehandicaptenzorg ASVZ

Over ASVZ

ASVZ ondersteunt mensen met een beperking om het gewone leven te ervaren. Met alles wat daarbij hoort: een menswaardige leefomgeving, sociale contacten, een betekenisvolle daginvulling of werk en ruimte om zelf keuzes te maken.

Meer dan 5.300 medewerkers zetten zich samen met ruim 2.300 vrijwilligers in voor ongeveer 6.000 cliënten in Midden- en Zuid-Holland, Utrecht, West- en Midden-Brabant. ASVZ heeft diverse woonvoorzieningen, maar doet haar werk ook bij mensen thuis.

ASVZ heeft ongeveer 270.000 m2 gebouw in beheer, daarvan is ⅔ eigendom en ⅓ huur. De complexen die eigendom zijn omvatten ongeveer 200 gebouwen. Van een kleinschalige woning in een flat tot het grootste gebouw aan de Touwbaan 1 van 9000 m2. De meeste panden zitten qua bouwjaar tussen 1970 en nieuwbouw.

Gouden tips

"Als je het kunt doen, moet je het doen. Waarom wachten. Bijvoorbeeld zonnepanelen of LED verlichting. Als het constructief kan, dan moet je dat altijd doen. Dat verdien je gewoon terug."

"Je moet zorgen dat een gebouw onafhankelijk van de gebruikers functioneert. Dus dat zaken als ventilatie en zonwering automatisch aangestuurd worden in plaats van dat dit afhankelijk is van een gebruiker. Laat een gebruiker ze wel altijd kunnen overrulen."

"Duurzaamheid kan ook een positieve bijdrage leveren aan de financiële bedrijfsvoering: Toen we 9000 zonnepanelen hadden liggen, is berekend dat de opbrengst van die panelen een dusdanige daling opleverde van de energierekening dat we 14 fulltime medewerkers extra zouden kunnen inzetten. Dat is een volledig zorgteam. Zo krijgen bestuurders perspectief op wat maatregelen kunnen doen. En zo kun je medewerkers ook laten zien dat zowel de investeringen in energiebesparing en -opwekking bijdraagt aan goede zorg: de besparing op de energierekening betekent financiële ruimte voor het verbeteren van de zorg. Omdat de invloed van gedrag op de energierekening significant is zetten we de komende tijd vol in op bewustwording en gedragsverandering."

"We kunnen wel alles op en top isoleren en zonnepanelen aanleggen, maar als mensen een raam open blijven zetten terwijl de verwarming loeit, dan zal de energiebesparing per saldo laag zijn. Voorlichting richting medewerkers en cliënten is daarin belangrijk. We willen hen help om de juiste informatie gemakkelijk te vinden en faciliteren om het gewenste gedrag gemakkelijk te kunnen uitvoeren. Bewustwording is stap één, gedragsverandering is de essentiële volgende stap."

"Het is voor ons als organisatie belangrijk dat we toekomstbestendig blijven. Niet alleen op het gebied van duurzaamheid, maar ook financieel. Zaken als stijgende energiekosten en energiearmoede spelen allemaal mee. We hebben bijna 15.000 zonnepanelen liggen, dat levert 4 miljoen kWh per jaar op. Met een energieprijs van 0,30 per kwh levert dat 1,2 miljoen euro op. Zelfs voor ons als grote organisatie is dat veel geld, want dat betekent dat je 20 tot 25 mensen extra in dienst kunt houden."

"Dat financiële aspect is ook een van de drijfveren geweest over hoe dit is ontstaan. Na een periode van een aantal financieel goede jaren zijn we via Triodos bij een partij terecht gekomen die veel in zonnepanelen deed. We hebben toen geredeneerd dat we het geld beter in zonnepanelen konden investeren dan het op de bank te zetten en er rente over te moeten betalen. De panelen zorgen voor een beter rendement en zijn ook nog eens duurzaam omdat er geen verbranding nodig is om energie op te wekken, wat bijdraagt aan de CO2 reductie. Vandaar dat op onze meeste gebouwen nu zonnepanelen liggen."

"We moeten wel alle installaties Scope 12 keuren. Sinds 2021 worden nieuwe installaties zo opgeleverd, de rest moeten we laten doen. Dat betreft zo’n 80 installaties. Dit is een extra kostenpost maar we vinden het belangrijk dat we mensen een veilige woonomgeving kunnen bieden. In totaal hebben we zo’n 120 installaties die om de drie jaar gekeurd moeten worden, dus daar maken we extra budget voor vrij. Dit was nog niet zo toen we de meeste installaties aanlegden, dus deze kosten komen nu achteraf bij. Ook onze verzekeraar gaat eisen stellen op dit gebied. Dit kan bijvoorbeeld gaan over het type dakbedekking of het vervangen van omvormers naar omvormers met vlamboogdetectie, zodat een kortsluiting in het systeem snel gedetecteerd wordt."

"De hoeveelheid zonnepanelen bepalen we aan de hand van de maximale beschikbare ruimte. Dus alle daken die in de zon liggen en er geschikt voor zijn, leggen we vol. Op locaties als de Merwebolder kopen we per saldo nog steeds energie in."

"Op de Lage Weide in Rotterdam leveren we per saldo 50.000 kWh per jaar terug. Er liggen daar 572 panelen op het dak. Daarmee compenseren we de CO2-uitstoot van de hybride gasketels volledig en is er ruimte om elektrische auto’s op te kunnen laden."

"Op huurpanden zijn we voorzichtig met het zelf investeren in zonnepanelen, voorwaarde daar is dat we goede afspraken met de verhuurder kunnen maken en/of langlopende huurcontracten hebben. Ze zijn dan al terugverdiend voor einde huurcontract of we kunnen ze meenemen. Op andere panden, zeker huurpanden met een VvE, is het juridisch erg ingewikkeld om het eigendom goed geregeld te krijgen."

"Het merendeel van onze daken is gevuld met zonnepanelen. Sommige delen lenen zich daar niet goed voor, bijvoorbeeld de delen die veel in de schaduw liggen. Op Touwbaan 1 hebben we op die plekken een groen dak aangelegd, zodat we niet op zwarte daken uit hoeven te kijken, regenwater niet gelijk afgevoerd wordt en de zon sommige daken minder opwarmt."

"We hebben meegedaan aan Green Deal Duurzame Zorg 2 en toen Green Deal 3 uit kwam heeft ons bestuur die gelijk getekend. Ook zijn er regionaal een aantal deals waar we aan meedoen. Dat doen we aan de ene kant om de buitenwereld te laten zien dat we duurzaam zijn, maar vooral om binnen ASVZ commitment te creëren."

"Op die manier zie je dat dingen die individueel beginnen inmiddels structuur beginnen te krijgen binnen de organisatie. En dat is een goede ontwikkeling. Want we doen al een hoop goede dingen, maar er kan nog veel meer."

"De deals gaan uit van de trias energetica: Je gaat eerst energie besparen, dan ga je energie opwekken en wat je dan nog nodig hebt ga je duurzaam inkopen. Wij zijn eigenlijk gestart bij punt 2: energie opwekken. We deden natuurlijk al aan besparing, maar nu kijken we hoe we dat nog meer kunnen doen. Vanuit energiemanagement, investeren in gebouwen, energiezuinige apparatuur, de transitie naar gasloos en ook door gedrag."

"In 2050 moeten we volgens de internationale en nationale afspraken met zijn allen klimaatneutraal zijn. Maar als dat eerder kan, bijvoorbeeld in 2040, dan is dat alleen maar beter, voor ons allemaal."

"Het is mooi om te zien dat er bij ASVZ al veel duurzame acties zijn waar wij niet bij betrokken zijn geweest. Waar nodig dragen we bij met advies, ondersteuning of motivatie. Maar ook zijn we bezig om informatie te verzamelen over wat er al gebeurt, zodat we ook aan kunnen tonen wat we doen. Niet alleen voor de buitenwereld, maar ook intern. Dat collega’s onderling ook van elkaar weten wat er gebeurt en geïnspireerd raken. Dat motiveert om dingen zelf te doen of ideeën aan te dragen."

"Zonwering is tegenwoordig standaard op zonbelaste gevels. Ook met automatische aansturing om ze onafhankelijk van de gebruikers te maken. Dus ze gaan automatisch naar beneden als dat nodig is, maar ook naar boven als het waait of de zon weg is. Een gebruiker kan ze wel zelf overrulen en hem weer open doen. We hebben dit geautomatiseerd omdat vaak vergeten wordt om de zonwering op tijd naar beneden te doen, bijvoorbeeld. als de zon ‘s middags pas op het raam gaat schijnen en er dan niemand thuis is. Dan is het al warm op de kamer als cliënten thuis komen. Maar ook omdat het te veel tijd vergt als de begeleiding de zonwering handmatig moet laten zakken, per woongroep zijn het al snel tien of meer schermen."

"Vroeger hadden we veel uitvalschermen. Toen zijn we naar screens gegaan. Die hebben een betere bescherming tegen de zon omdat er geen inval vanaf de zijkanten is. Ook zijn ze beter bestand tegen wind, tot windkracht 7. Voor sommige mensen is het ook fijn om een ruimte donker te maken om te slapen. Dat is ook gelijk het nadeel van screens, je blokkeert het licht en je blokkeert het zicht. Dus de mensen die binnen zitten hebben geen goed besef meer van buiten of van dagritme. Je zit dan binnen met het licht aan terwijl het buiten zonnig is. Dus op sommige plekken pleiten we weer voor uitvalschermen."

"Vanuit duurzaamheidsoogpunt vinden we airco’s een groot risico. We hebben de afgelopen jaren veel last gehad van hete zomers en erg warme gebouwen. En het wordt in onze maatschappij steeds normaler om een airco te nemen, in auto’s, winkels, kantoren en ook steeds vaker thuis. Dus mensen verwachten dat wij dit ook hebben. Maar hierdoor gaat het stroomverbruik in de zomer fors omhoog."

"Ons bestuur heeft daarom het volgende aan ons meegegeven: het verduurzamen van een gebouw gaat bij voorkeur gepaard met verbetering van het binnenklimaat. Doen we dat niet goed en maken we straks gebruik van airco’s, dan moeten we het verbruik daarvan compenseren omdat we minder energie moeten gaan verbruiken. De opgave om te verduurzamen zou dan alleen maar groter worden."

"Wij kijken dus liever naar alternatieven voor koeling. De Ladder van Koeling is daarbij leidend: 1) zorg voor een koele omgeving 2) houd warmte buiten 3) zorg voor passieve koeling (bijvoorbeeld ‘s nachts extra ventileren met koudere buitenlucht) 4) actieve koeling"

"Pas bij stap 4 is er sprake van actieve koeling. Bodembronnen zijn dan bijvoorbeeld een mooie oplossing. Koeling is bij zo’n bron namelijk collateral advantage, het is een bijkomend voordeel. Omdat je de bron in evenwicht moet houden, moet je de kou er ook aan onttrekken. Daarom kiezen we bij nieuwbouw ook voor dit soort oplossingen waarin de koeling al duurzaam is meegenomen."

"Op het dak hadden we graag zes verticale windturbines van drie meter hoog geplaatst in de vorm van een tulp, om ook windenergie op te kunnen wekken. Maar dat is helaas niet gelukt. Dat was in 2020 toen ze net nieuw op de markt waren. De kosten waren toen ongeveer 50.000 euro. Maar vanwege de nieuwigheid was niet bekend wat het rendement zou zijn, waardoor we niet konden berekenen of deze investering rendabel was. Binnenkort gaan we hierover opnieuw in gesprek, ze hebben nu al meer ervaring met de opbrengsten en de energieprijzen zijn nu hoger. Dus wie weet lukt het nu wel. Dat is ook een “ding” met verduurzaming, soms is het nu de tijd niet en één, twee of zelfs vijf jaar later wel…"

"Door veel van onze grotere gebouwen lopen nu ringleidingen voor het warme tapwater. Daar wordt continu water van 65 graden doorheen gepompt om te voorkomen dat er legionella kan ontstaan, maar dus ook als niemand warm water nodig heeft. We onderzoeken nu of we sommige van die systemen kunnen vervangen door elektrische doorstroomboilers op de punten waar het warme water nodig is. Een doorstroomboiler zet koud water om in warm tapwater op het moment dat de kraan aan gaat. Dit is qua energie niet het meest zuinige alternatief, maar wel efficiënter dan een ringleiding. Die pompt immers 24 uur per dag warm water rond, terwijl er over de hele dag maar twee uur warm water gevraagd wordt en dan ook niet overal tegelijkertijd."

"Er zijn al aardig wat personenauto’s en een paar bedrijfsauto’s die elektrisch rijden. Nieuwe auto’s en busjes zullen als het even kan elektrisch zijn. Dat is nog niet in beleid vastgelegd, maar het is wel de norm aan het worden."

"Op het terrein van de Merwebolder hebben we al veel elektrische laadpalen staan. Ons eigen wagenpark verschuift langzaam hier naartoe, maar we krijgen ook van collega’s al vragen om laadpalen op bepaalde locaties. Dus je ziet dat dit steeds normaler wordt."

"De laadpalen worden gevoed vanuit de panelen die erboven staan. De prijs die we er voor vragen ligt rond de kostprijs. Dit wordt geregeld door een externe partij, maar wij hebben wel zeggenschap over de prijs."

"De hemelwaterafvoer komt rechtstreeks uit op de vijver en sloten hier. Om het hele terrein ligt ook een waterpartij. Dat is al heel lang zo en het waterschap is daar blij mee. Als we iets nieuws aanleggen, dan moeten we altijd wel doorrekenen of er voldoende capaciteit overblijft of dat we ter compensatie extra oppervlaktewater moeten realiseren."

"In dit grootste gebouw op locatie de Merwebolder en op andere locaties stoken we weersafhankelijk in plaats van het hele jaar door op dezelfde temperatuur. We hebben een gebouw beheer systeem (GBS). Die stuurt alles aan qua verwarming, luchtbehandeling, warm tapwater, enzovoorts. Zonder het GBS zou je dat soort systemen alleen maar aan of uit kunnen zetten. Hier kijken we naar de buitentemperatuur en stellen we daar de systemen op af. Als het buiten 10 graden of meer is, dan hoeft het verwarmingswater niet heel warm te zijn. Als het buiten 0 of -10 graden is, dan moet de temperatuur van het verwarmingswater omhoog, omdat de warmtevraag hoger is. Ook wordt het warmteverlies dan groter. Zo kan het voorkomen dat we bij een buitentemperatuur van 10 graden met verwarmingswater van 40 graden werken en bij een buitentemperatuur van -10 graden met 60 graden."

"Wat je in gebouwen vaak merkt is dat de ruimtes die het dichtste bij de ketel zitten snel te heet worden en het daar te warm is. En als je verder het gebouw in gaat, zie je dat de ruimtes steeds kouder worden. Als je dus helemaal achterin bovenin de hoek zit, is de kans aanwezig dat je het altijd koud hebt. Alleen ergens in het midden is de temperatuur optimaal. Door waterzijdig inregelen worden de radiatoren per ruimte individueel zo afgesteld, dat alle ruimtes over het hele gebouw even warm worden."

"Dat zijn wel flinke acties in dit soort grote gebouwen, want dat betekent dat iemand dus alle radiatoren af moet, ze in moet regelen, meten en bijstellen. Voor Touwbaan 1 kost deze actie alleen al zo’n 70.000 euro. Het voordeel is dat als je alle radiatoren goed ingeregeld hebt, je veel minder hoeft te stoken. Dus de eenmalige kosten haal je weer terug in het doorlopende rendement."

"Bij een nieuwe cv installatie is dit waterzijdig inregelen tegenwoordig verplicht bij oplevering, dat is zo geregeld in de EPBD III."

"In het ketelhuis van dit gebouw stonden eerst zes grote gasketels. Deze werden bijgeschakeld naarmate de vraag groter werd. Er zijn er twee weggehaald en daar is een grote luchtwarmtepomp voor teruggekomen. Tot een buitentemperatuur van 7 graden draaien we zoveel mogelijk op de warmtepomp, dus elektrisch. Tot 3 graden werkt de warmtepomp samen met de gasketels. Als het te koud wordt dan moet de warmtepomp zo hard werken dat het niet meer rendabel is qua verbruik, dus dan schakelt het systeem volledig over op de gasketels. Zo’n 50 tot 70% van het jaar stoken we nu dus elektrisch in plaats van op gas. We gebruiken dus minder aardgas, maar een ander voordeel is dat we die elektra natuurlijk zelf opwekken door alle zonnepanelen. Juist op de dagen dat het warm en zonnig is kunnen we 100% gebruik maken van de warmtepomp en wekken we zelf ook voldoende energie op om die te kunnen laten draaien."

"Ook is de piekvraag zodanig gezakt dat we minder ketels nodig hebben. Dit komt door de zwembadrenovatie, het waterzijdig inregelen en andere maatregelen."

"Op diverse daken willen we daglichtspots gaan gebruiken in plaats van de huidige lichtkoepels. Op het dak zit een kleine lichtkoepel die het licht via een buis naar binnen brengt en uitkomt in een spot. Dit levert binnen dezelfde daglichtbeleving op en vermindert de opwarming van de onderliggende ruimte."

"We staan hier in een van de technische ruimtes van wooncomplex Het Zonnedek. Voor deze gebouwen is een duurzame oplossing gekozen voor de warmte- en koudeopwekking: verticale bodemwarmtewisselaars, aangevuld met omkeerbare warmtepompen. De warmte-koudeopslag werkt in dit gebouw samen met vloerverwarming. De warmtepomp die aangesloten staat op de bron zorgt er via de vloerverwarming voor dat de ruimtes verwarmd of gekoeld worden. Met vloerverwarming kun je op lagere temperaturen stoken dan met radiatoren, wat dus zuiniger is."

"Om de warmtapwatercapaciteit voldoende groot en direct beschikbaar te maken aan de tappunten is gekozen voor een boileroplaadsysteem in combinatie met een recirculatiesysteem. De temperatuur in het systeem blijft hoog, zodat legionellavorming voorkomen wordt. Op de kranen is temperatuurbegrenzing toegepast, voor de veiligheid van de cliënten en medewerkers."

"Een aantal jaren geleden is de functie “Adviseur duurzame bedrijfsvoering” ontstaan binnen ASVZ. Directe aanleiding was de informatieplicht, eind 2019. Ik heb dat in het begin in mijn eentje opgepakt en inmiddels voeren we die uit met een team van twee mensen."

"Een van de eerste acties was de selectie en implementatie van een energie management systeem. We deden namelijk al veel aan duurzaamheid, onder andere met alle zonnepanelen, maar konden dat niet aantonen. Ook kregen we op die manier zelf meer inzicht in wat alles precies opleverde en konden we daardoor ook weer volgende stappen zetten."

"Met het systeem kunnen we het gas- en elektriciteitsverbruik monitoren, en daarmee indirect ook de installaties. Zo zien we het als er gekke dingen gebeuren. Bijvoorbeeld kantoren die buiten werktijden “aan” blijven staan, als er ‘s nachts ineens een installatie hard gaat stoken, of als er ineens allemaal hoge pieken in het elektraverbruik zijn. Dan weet je dat je ergens dus iets niet goed ingeregeld hebt en kun je heel gericht in het gebouw beheer systeem (GBS) terugkijken waar iets niet goed ingesteld is. Door dit aan te passen gaat het energieverbruik naar beneden."

"Op de Merwebolder hebben we één gasmeter en twee elektriciteitsmeters. Daardoor kunnen we helaas niet per gebouw zien wat er gebeurt en waar er iets mis gaat. Als er nieuwbouw is gepleegd zien we bijvoorbeeld wel dat die erbij komt en welke invloed dat op het verbruik heeft. Toen het zwembad op de Merwebolder gerenoveerd werd, heeft dit een tijd stilgelegen. Hierdoor kregen we een mooie nulmeting van ons verbruik zonder zwembad. Zo kwamen we erachter dat dit, op basis van de oude energieprijzen uit 2021, zo’n 50.000 euro per jaar kostte. Toen het zwembad na de renovatie weer in gebruik genomen werd zagen we eerst een enorme piek vanwege het opwarmen van het water. Daarna wordt het weer stabiel en kunnen we dus ook gaan vergelijken wat de maatregelen besparen aan energie. Als dat zo’n 10.000 tot 20.000 kuub gas per jaar minder is, dan zie je dat dat effect gehad heeft."

"Op de Merwebolder verbruiken we per jaar 550.000 kuub gas en 1,2 miljoen kWh, acties zoals de verduurzaming van het zwembad leveren daarop een flinke besparing. En per jaar wekken we hier nu bijna 1 miljoen kWh op met zonnepanelen en in 2023 gaan we zelfs naar 1,4 miljoen kWh per jaar aan opgewekte zonnestroom."

"Dit complex op de Merwebolder bestaat uit drie gebouwen met in totaal tien groepswoningen. Het is in 2009 gebouwd en draait op bodemwarmte. Er gaan leidingen diep de grond in. In de zomer haalt het systeem de kou uit de grond en in de winter de warmte. In de gebouwen wordt dit verder in kou of warmte omgezet door een warmtepomp. Deze gebouwen worden in de zomer dus ook gekoeld via dit systeem."

"Bodemwarmte is duur qua investering, je bent zo 100.000 of 120.000 euro verder. Het voordeel is dat het water al voorverwarmd of voorgekoeld is en je minder energie nodig hebt om het gebouw te verwarmen of te koelen. Dus aan de energetische kant en qua exploitatie is het goedkoper. Ook in vergelijking met een luchtwarmtepomp, die bij piekbelasting meer energie verbruikt. Het rendement van bodemwarmte is ongeveer factor 2 groter dan van lucht. Maar daar moet je wel in een vroeg stadium de installatie op afgestemd hebben. Het hele gebouw moet op lage temperatuur verwarmd worden. Dat gebeurt vaak met vloerverwarming die dan ook als vloerkoeling kan werken. Ook de isolatie en de luchtbehandeling worden daarop afgestemd. Het hele gebouw moet aansluiten op de installatie, dus met bestaande bouw is dat moeilijker te realiseren."

"Een dagbestedingsgroep die in het groen werkt in Rotterdam heeft laatst een elektrische grasmaaier aangeschaft. Zo eentje waar je op kunt zitten, daar kun je dan 5 uur mee rondrijden. Dat vinden we top om te zien. Wij hebben daar geen invloed op uitgeoefend, dat hebben ze gewoon zelf besloten. Uiteindelijk is het natuurlijk onze missie om onszelf in deze adviesfunctie overbodig te maken, omdat duurzaam werken en handelen binnen de organisatie dan het nieuwe normaal is."

"Bij de renovatie van het zwembad in 2022 is onder andere de luchtbehandeling aangepakt. Dit is nu een systeem met warmteterugwinning, waardoor de verse lucht wordt voorverwarmd met de warmte uit de afgevoerde lucht. Hierdoor hoeft er minder opgewarmd te worden."

"Verder hebben we de gevels, het glas en het dak geïsoleerd, waardoor een totaal nieuwe schil is ontstaan. Hiermee beperken we het warmteverlies flink."

"Bij de renovatie van het zwembad hebben we één gevel er helemaal eruit gehaald en vervangen. De andere gevels zijn geïsoleerd. Ook het dak is geïsoleerd. Het glas is vervangen door HR +++ glas."

"Het zwembadwater is permanent rond de 34 graden. De luchttemperatuur zit er maar een paar graden onder. Die hoge temperaturen zijn nodig omdat sommige cliënten moeite hebben met hun eigen temperatuurregeling en we willen voorkomen dat zij mogelijk onderkoeld raken. Maar de warmtelast en warmtevraag van dit zwembadgebouw zijn dus wel hoog. Als je het niet goed isoleert, dan blaas je de warme lucht gewoon naar buiten. Door het helemaal in te pakken, kun je de warmtevraag naar beneden halen. Dat scheelt ons op jaarbasis alleen al zo’n 10.000 tot 20.000 euro."

"Bij de renovatie hebben we de glazen pui van het zwembad voorzien van HR+++ glas. We wilden hiermee maximaal isoleren. Best een groot deel van de pui bestaat ook uit glas. In een normale woning waar het binnen 19 of 20 graden is, is het verschil tussen HR++ en HR+++ qua isolatie niet enorm groot. Maar bij dit zwembad zitten we qua binnentemperatuur al zo’n 11 graden hoger. Elke graad die je het binnen hoger stookt scheelt ongeveer 7% energieverbruik. Als je dus van 19 naar 31 graden gaat, dan gaan je kosten keer twee. Dus iedere vorm van isolatie die de warmte binnen kan houden scheelt. Vandaar dat we qua glas ook het maximale gekozen hebben."

"In Spanje bouwt men met dikke muren en kleine ramen omdat men de warmte buiten wil houden. In Scandinavië bouwt men met dikke muren en kleine ramen want men wil de kou buiten houden. In Nederland zijn we alleen gewend om water buiten te houden, want qua temperatuur zaten we er altijd tussenin. En het is vaak somber weer, dus grote ramen om veel licht binnen te krijgen. Dus het is wel logisch dat we in Nederland zo bouwen vanuit de historie, maar is misschien niet meer helemaal van deze tijd."

"Er is ook een wens om de zwembadbak te isoleren, om warmteverlies te voorkomen. Daar hebben we nog geen optimale oplossing voor gevonden."

"Ze zijn nog aan het kijken hoe dat gedaan zou kunnen worden. Het risico is namelijk dat je bij eventuele lekkages niet meer kunt achterhalen waar het zit. Water zoekt in de isolatie namelijk het laagste en zwakste punt en daar komt het naar beneden, dus de lekkage zelf zit dan meestal ergens anders. Je moet dus een isolatievorm hebben die je er zonder schade weer van af kunt halen als sprake is van een lekkage die je moet repareren."

"Zowel het therapiebad als het zwembad worden afgedekt als ze niet in gebruik zijn. Dit scheelt warmteverlies. Bij het therapiebad hebben we een oprolsysteem met isolatie. In het zwembad kunnen we de elektrisch in diepte verstelbare bodem helemaal omhoog laten komen zodat hij als afdekking fungeert."

"De douches bij het zwembad en het therapiebad zijn voorzien van een sensor. Deze gaan aan als je ervoor staat en uit als er niemand meer gedetecteerd wordt. In theorie is dit een mooie oplossing, maar van de zorgmedewerkers begrijpen we dat het niet altijd handig is. Soms begrijpt een cliënt het niet en als je er gelijk onder gaat staan als hij aan gaat, dan begin je natuurlijk met een koude douche en dat is schrikken. Ook als er iemand op een badbrancard gedouched wordt, gaat de sensor nogal eens aan als de zorgmedewerker rondloopt om iemand af te drogen of aan te kleden. Voor onze doelgroep en gebruik blijkt dit dus geen optimale oplossing."

"Omdat in het zwembad/therapiebad veel cliënten komen die moeite hebben met hun temperatuurregeling, hebben we een infraroodpaneel boven de douche gehangen om extra bij te kunnen verwarmen. Mensen komen immers uit een warm bad. Zo blijft het behaaglijk maar wel alleen op de plek waar het nodig is. Van de zorgmedewerkers horen we terug dat ze ook graag een paneel zouden willen op de plek waar ze mensen afdrogen en aankleden."

"Het therapiebad kan, indien gewenst, op een hogere temperatuur gezet worden. Dit is fijn voor mensen die hun eigen lichaamstemperatuur niet goed kunnen reguleren. Met een tijdschakelaar in de muur kan je deze verhoging voor maximaal 2 uur instellen. Zo kunnen medewerkers het zelf regelen, maar kan men niet vergeten om de verhoging weer uit te zetten. De extra warmte die na afloop in het therapiebad zit, wordt afgevoerd naar het grote zwembad om dat op temperatuur te houden. Zo gaat er dus geen warmte verloren."

"Het infrarood paneel in deze ruimte kan ook door middel van een tijdklok aangezet worden en gaat vanzelf weer uit als de ingestelde tijd verstreken is. Dit is maximaal een uur."

"Ter voorkoming van legionella worden douches met een mengleiding regelmatig gespoeld en ook gedesinfecteerd. Het geautomatiseerd pulserend desinfecteren zorgt ervoor dat er minder warm water nodig is om de desinfectie van de douches te verzorgen."

"Hier staan we in de techniekruimte van het zwembad van locatie de Merwebolder. Bij de renovatie hebben we gekozen voor eenluchtbehandelingssysteem met warmteterugwinning. Hiermee warmen we de verse lucht op met de warmte van de afgezogen lucht. Dit scheelt veel warmteverlies. Het gekozen systeem is specifiek geschikt voor zwembaden. In verband met mogelijke corrosie van “roestvrijstalen” en andere metalen onderdelen in een normaal systeem, is dit bij de “zwembad uitvoering” van kunststof composiet gemaakt."

"De hoeveelheid lucht die afgezogen en ververst wordt, de zogenaamde debiet, wordt verminderd buiten de gebruikstijden van het zwembad. Als er geen mensen zijn, is ventileren in bijv. kantoren niet nodig. In een zwembad moet je wel altijd ventileren vanwege het chloor van het zwembadwater. Zonder ventilatie wordt de concentratie chloordamp in de lucht te hoog. Dus de installatie gaat nooit uit maar wel zachter."

"De pompen die het water in het zwembad rond circuleren stonden vroeger permanent aan. Dus ook als het bad niet in gebruik was. Met de frequentiegestuurde pompen wordt een pomp op- of afgetoerd als er meer of minder nodig is. ‘s Avonds is het zwembad afgedekt, dus is de warmtevraag een stuk lager. Dan gaan de pompen langzamer werken. Dat scheelt in hoeveelheid water die erdoorheen gaat, dus je hoeft minder te stoken. Ook is het energieverbruik van de pompen zelf minder geworden."

"Het isoleren van kanalen is al heel lang een goed gebruik. Dat is op zich niet zo bijzonder. In technische ruimten van zwembaden is het dampdicht isoleren van sommige kanalen nodig om condensatie van de koude leiding in de warme ruimte te voorkomen."

"Naast de kringloopwinkel en het recycleplein heeft ASVZ nog meer dagbestedingen die een duurzaam karakter hebben. Zo zijn er bijvoorbeeld fietsenwerkplaatsen, waar fietsen worden gerepareerd, worden samengesteld of opgeknapt om weer te kunnen verkopen. Dit wordt door cliënten gedaan, met ondersteuning van begeleiders en andere professionals. De materialen die daarvoor nodig zijn, komen ook deels uit ons eigen recycleplein. Daar worden onderdelen zoals wielen en materialen zoals hout of staal gescheiden zodat ze in de andere werkplaatsen weer voor iets nieuws gebruikt kunnen worden. De komende tijd gaan we onderzoeken waar kansen liggen om nog meer dagbestedingsactiviteiten te ontwikkelen waarbij circulariteit het uitgangspunt is."

"Op de Merwebolder, maar ook elders, hebben we een kringloopwinkel. Met cliënten worden dus ook veel dingen gedaan die ons werk raken. De cliënten runnen de winkel, onder begeleiding. De winkel is voor iedereen toegankelijk. Om spullen te kopen maar ook om spullen naartoe te brengen."

"Deze zaken zijn in het verleden misschien niet opgezet vanuit het duurzaamheidsprincipe, maar zijn natuurlijk wel duurzaam. Dat is erg mooi. Er zijn hier een hoop dagbestedingen die gebruik maken van spullen en materialen die prima nog een keer gebruikt kunnen worden of verwerkt in nieuwe producten. Het zijn activiteiten waar sommige cliënten graag mee bezig zijn: dingen creëren en actief bezig zijn."

"Vanuit de woningen wordt de afvalscheiding geregeld via de gemeente. Maar we hebben ook een eigen afvalscheidings- / recyclestation. Daar wordt groenafval, hout, staal, glas, papier, enzovoorts apart verzameld en in containers gedaan. Mooie spullen, zoals hardhout, worden daar gesorteerd en kunnen dan weer in een van onze werkplaatsen gebruikt worden."

"Op het recyclestation worden spullen die niet meer gebruikt worden uit elkaar gehaald zodat het afval netjes gescheiden verwerkt kan worden. Alles wat nog bruikbaar is, zoals schroeven, moertjes, wielen, wordt eraf gehaald en los verzameld, zodat dit weer gebruikt kan worden in bijvoorbeeld de werkplaats. Ook voert men hier kleine reparaties uit, bijvoorbeeld aan een koffiezetapparaat. Als dit gerepareerd is, hoeft de eigenaar dus geen nieuwe te kopen en dit scheelt weer op de afvalberg. Kapotte apparatuur die niet meer gewenst is door de eigenaar wordt ook gerepareerd en gaat door naar de kringloopwinkel."

"Er worden mooie projecten uitgevoerd. Zo hebben ze hier een actie gehad waarbij ze oude rollators hebben opgeknapt. Deze zijn uiteindelijk in Suriname terecht gekomen bij mensen die zelf geen geld hebben om een rollator aan te schaffen, maar die er wel een nodig hebben."

"Als je kijkt naar de nieuwe Green Deal Duurzame Zorg dan gaat het deels over bewustwording en gedragsverandering, maar wat ons betreft ook over inclusie, over meedoen. Voor veel cliënten is het belangrijk dat zij mee kunnen doen, dat zij zinvol werk hebben waarin ze zichzelf kunnen ontwikkelen en waarmee zij iets kunnen bijdragen. Voor medewerkers geldt in feite hetzelfde. In basis is dit terug te voeren op de missie en visie van ASVZ."

"Als medewerker is het goed om te weten dat je bij een duurzame organisatie werkt. Dat je én een positieve bijdrage kunt leveren aan de zorg voor cliënten en dat je door het werk een positieve bijdrage kunt leveren aan het voortbestaan van het leven op deze planeet. Hoe we nu gewend zijn te wonen, te werken, te leven heeft namelijk een dusdanig destructieve effect, dat een goed leven in de toekomst in gevaar komt."

"In veel gevallen zijn wij al bezig met circulariteit. We hebben ook wat ervaring opgedaan met circulair bouwen. Alleen we zien het niet altijd als circulair. Bij de transformatie van kantoren gebruiken we bijvoorbeeld het beton, het staal en het glas opnieuw. Dus we zijn al op de goede weg. Alleen vergeten we vaak dit als circulair te bestempelen, zodat het binnen onze eigen organisatie, maar ook richting de buitenwereld, niet duidelijk is wat er al gedaan wordt."

"Zaken als LCC, TCO en LCA moeten we dan ook bij gaan houden (Life Cycle Costing, Total Cost of Ownership, Life Cycle Analysis), maar we willen ook niet alles kapot rekenen. Met pilots proberen we nu dingen uit, om zo ervaring op te doen en op den duur grootschalige veranderingen door te voeren. Op vragen als “wat kost het?” en “wat levert het ons op?” zijn vaak nog geen goede antwoorden te geven, dat is in ons huidige economisch denken soms erg lastig."

"Er was laatst iemand die een goed voorbeeld gaf: als er op kantoor iemand is die een nietmachine nodig heeft, dan wordt die gekocht. Er is nog nooit iemand geweest die heeft gevraagd wat de terugverdientijd van die nietmachine is. Waarom doen we dat dan wel bij duurzame maatregelen? Waarom moet daarvoor alles wel terugverdiend worden? En dan is het nog maar de vraag of dat rekenwerk uit gaat van de juiste modellen. Want als je nu op gebied van duurzaamheid niets doet, en er veranderen dingen in het klimaat of de energieprijs die een enorm vermogen kosten, heb je die dan ook meegenomen in de terugverdientijd?"

"Bij nieuwbouw stellen we altijd hoge eisen aan de oplevering. Als er ergens op de muur een vlekje zit, dan moet de muur overgeschilderd worden, zodat het pand in perfecte staat opgeleverd kan worden. Ik vraag me wel eens af hoe nodig dat is. Als je ergens woont of werkt dan komen er in de loop van de tijd ook vlekken en butsen op vloeren, wanden, deuren en keukens. Dus… mag het ook niet helemaal perfect zijn of van een materiaal met een geschiedenis? En soms is zo’n verhaal juist mooi: mijn vader heeft in de jaren ‘70 een eethoek van eiken houten traptreden uit een oud klooster gemaakt. Die tafel is onverwoestbaar. Dat hout is al meer dan 150 jaar oud, van bomen die nog veel ouder waren."

"Veel gebouwen in Nederland worden nu gebouwd volgens BENG-norm (Bijna Energieneutrale Gebouwen), dat is de wettelijk vastgestelde ondergrens waar onze gebouwen aan moeten voldoen. Dat vinden we hier niet slim, want dat betekent dat je deze gebouwen voor 2050 nog een keer aan moet pakken om ze uiteindelijk klimaatneutraal te krijgen. Wij bouwen nu dus liever gelijk volgens de eisen van 2050, zodat we tijd en geld overhouden om ook onze bestaande gebouwen aan te kunnen pakken. Dat besef is er wel in de organisatie."

"Op termijn wordt het voor ons ook interessant om te gaan kijken of we zelf energie kunnen gaan opslaan. Daar worden nu al onderzoeken naar gedaan, maar dat heeft nu nog niet de hoogste prioriteit. Het zou kunnen met accupakketten, maar we zouden bijvoorbeeld ook nieuwe bronnen in de grond kunnen slaan en daar in de zomer “overtollige” zonne-energie als warmte op kunnen slaan om in de winter de gebouwen duurzaam te kunnen verwarmen."

"Over een heel jaar gezien is de warmtevraag hoger dan de koudevraag, dat brengt je bodembronnen in de loop van de tijd uit balans. In de zomer zouden we met de zonnepanelen de bron weer op kunnen warmen om de energie op de lange termijn te kunnen bewaren. Dit zou dus een manier kunnen zijn om terreinen als Vincentius en de Merwebolder op termijn van het aardgas af te halen, maar daarvoor is nog veel onderzoek nodig."

"Rond 2009 zijn we op het terrein van Vincentius in Udenhout begonnen met nieuwbouw. We hebben een aantal twee- en vierkappers neergezet. Het slotstuk waren 2 grote gebouwen: een voor mindervalide wonen (4 groepen van 8) en een voor belevingsgerichte dagbesteding (11 groepen, 120+ cliënten). Deze gebouwen zijn inmiddels in gebruik genomen. De eisen waren zo dat de gebouwen toekomstbestendig moesten zijn, dus aardgasloos, maximaal aantal zonnepanelen, bodembronnen voor warmte-koude opslag, goede ventilatie, verwarming én koeling, enzovoorts."

"We krijgen veel complimenten over deze nieuwe gebouwen. Het zijn fijne gebouwen om in te wonen en in te werken, dus dit moet de nieuwe standaard worden. Dit is het type gebouw dat we zonder problemen tot 2050 kunnen laten staan omdat het al aan de eisen voldoet."

"In de nieuwe gebouwen hebben we alleen maar LED verlichting. Ook in onze andere gebouwen hebben we bijna alleen nog maar LED. De laatste panden met minder zuinige verlichting zijn we nu aan het aanpakken. Op eigen kamers of studio’s komt het voor dat cliënten nog onzuinige verlichting hebben, bijvoorbeeld een gloeilamp of halogeen. We kijken nu of we actief aan kunnen bieden om dat te vervangen, zodat de energierekening kan dalen. En daarmee blijft ook weer meer geld over voor extra zorg of leuke dingen voor diezelfde cliënt."

"Veel van onze gebouwen zitten vol met domotica. Bijvoorbeeld aanwezigheidsdetectie. Daar kunnen we ook een hoop mee ondervangen. Maar het blijft daarnaast belangrijk dat het gedrag van mensen verandert. Daarom werken we aan het vergroten van de bewustwording. Want zoals een cliënt het heel mooi verwoordde ‘je kan pas kiezen wat je gaat doen als je weet wat er allemaal kan en mag’."

"We hebben hier kamers met een eigen individuele, rolstoeltoegankelijke badkamer en brancardtoegankelijke badkamers die gedeeld worden door twee mensen. We staan hier in een brancardtoegankelijke badkamer. In alle badkamers zijn waterbesparende maatregelen genomen, bijvoorbeeld de douchekoppen."

"Met het bedrijf Smartvatten zijn we bezig met een proef watermonitoring. Zij plaatsen een apparaat bij de watermeter waarmee ze het verbruik dagelijks uit kunnen lezen. Deze meters zijn niet goedkoop, zo’n 700 euro per jaar, terwijl het waterverbruik nu nog erg weinig kost. Maar monitoring is ook belangrijk omdat een lekkage schade kan veroorzaken aan een gebouw of aan de gezondheid van mensen doordat schimmelvorming ontstaat."

"Je moet dus behoorlijk wat verbruik hebben wil je het er uit halen. Aan de andere kant spelen er ook praktische punten. De overheid geeft aan dat ze het waterverbruik terug willen brengen van 125 naar 100 liter per cliënt per dag. Op de proeflocatie komen we er nu achter dat we daar op 160 liter zitten. Dat zit dus boven de norm en zal serieus naar beneden moeten. Dus daarom wil je wel inzicht hebben. Vaak is het waterverbruik ook gekoppeld aan het warm water verbruik, en dan hebben we het natuurlijk wel over een grotere besparing. Want het merendeel van het warme water wordt nog verwarmd met gas, dus minder verbruik levert dan een gasbesparing op zonder dat je daarvoor hoeft te investeren."

"Vanaf het eerste ontwerp van nieuwbouw moet je rekening houden met tilliften. Veel (duurzame) installatietechniek zit verwerkt in de plafonds. Als er een tillift geïnstalleerd wordt, is dus extra ruimte nodig om dit aan te leggen. Bij nieuwbouw kan dit meegenomen worden in het ontwerp van de gebouwen."

"Met onze uitvoerder Marco de Groot/BM van Houwelingen hebben we ook wat handigheidjes bedacht. Voor een tillift is een opening in een deurkozijn nodig. Als je weet dat er een tillift komt, kun je de benodigde openingen al in de kozijnen laten frezen bij de bestelling. Dat zorgt ervoor dat ze niet ter plekke verzaagd en opnieuw geverfd hoeven te worden."

"Bij de bouw van de nieuwe panden hebben we rekening gehouden met het buitenhouden van de zon en de warmte. Het nadeel van een goed geïsoleerd gebouw is namelijk, dat je de binnengekomen warmte ook langer vasthoudt. Dus je wilt zo min mogelijk warmte binnen krijgen. Door gebruik te maken van overstekken en grote buitenbalkons, voorkomt dit direct zonlicht op de gevel, wat scheelt in de opwarming van het gebouw. Esthetisch past het ook mooi in de stijl van de kapel waar de gebouwen naast staan."

"Dit is voor ons wel een nieuw systeem, dat we echt per ruimte kijken hoeveel mensen er zijn en wat de ventilatiebehoefte is. Dit zorgt ervoor dat je minder energie nodig hebt als het systeem aftoert, maar ook dat er minder warmteverlies is."

"We hebben bij ASVZ honderden zorgteams. Hoe gaan we daar met zijn tweeën invloed op uitoefenen? Dat is een lastige vraag. Je kunt niet overal en continu kijken wat er beter kan, zoals het sluiten van ramen die open staan terwijl de verwarming of de airco aan staat. Met bewustwording en gedragsverandering kunnen we misschien nog wel 10 of 20% besparen. Met een jaarlijkse energierekening van 4 miljoen in 2022, en in de komende jaren nog hoger, is 10% veel geld. Dat is een besef dat we in de organisatie moeten laten doordringen: jouw eigen gedrag kan invloed hebben op je eigen werk. Want alles wat we teveel aan energie moeten betalen zullen we elders moeten besparen."

"Ondanks alle slimme oplossingen die je in de installatietechniek of in de domotica kunt doen, blijft het gedrag een belangrijke factor. Als je de hele dag van huis bent maar je laat je televisie, verwarming en airco aanstaan, dan verspil je veel energie. Dat is gedrag dat je alleen met goede voorlichting kunt proberen te veranderen. Dat betekent ook op de werkvloer blijven herhalen en het gewenste gedrag voordoen, totdat het gewoon wordt."

"Ik vind het mooi om binnen de organisatie meer bewustwording te creëren voor een gezonde leefstijl. Dit is belangrijk voor cliënten, maar natuurlijk ook voor medewerkers. Af en toe is het goed om mensen er even op te wijzen hoe destructief wij eigenlijk leven als mensen. Als voorbeeld gebruik ik wel eens een verjaardag. Als je een verjaardag viert, dan vier je het leven. Maar je doet op die dag eigenlijk het tegenovergestelde. Want je propt jezelf de hele dag vol met ongezonde dingen zoals taart, slagroom, chips, bitterballen en drankjes met veel suiker en alcohol. Dat zijn we zo gewend, dat is de norm, maar eigenlijk is het best wel gek, toch? Dat vind ik gewoon heel leuk, om daarover na te denken. En ook om te kijken hoe we daar een omslag in kunnen krijgen in het denken én doen. Daarbij zit ook een valkuil, dat mensen geen aversie moeten krijgen tegen duurzaamheid. Het moet iets leuks zijn om mee bezig te zijn. Dus op die manier moeten we het ook promoten."

"We proberen te laten zien “hoe het ook kan”, in plaats van aan te geven dat iets niet mag of niet goed is. Zo zijn we nu bijvoorbeeld bezig met communicatie rond vegetarisch en vegan eten. Twee jaar geleden riep een iets te activistisch bericht hierover heel veel weerstand op en dan werkt het ook niet. Uiteraard zijn er ook mensen die dat geweldig vinden, maar die hadden we ook zonder actie al mee."

"In de keuken maken we gebruik van close-in boilers. Zo is het warme tapwater gelijk aanwezig op de plek waar het nodig is, zonder dat het van een eind verderop in het gebouw aangevoerd hoeft te worden. Maar ook omdat de temperatuur van het water in de keuken hoger is dan voor wassen en douchen, in verband met koken, afwassen en het voorkomen van verstoppingen als gevolg van vette pannen met boter- en olieresten."

"ASVZ denkt erover na om energiecoaches in te zetten voor woningen met een hoge energierekening. Medewerkers en cliënten leren dan hoe ze maatregelen kunnen nemen om die rekening naar beneden te krijgen. We hebben hier veel kennis over die we graag delen met hen. Dat is vergelijkbaar met een energiecoach vanuit de gemeente, maar dan geregeld via de werkgever."

"Om cliënten en medewerkers te informeren, verspreiden we diverse flyers met tips over hoe zij bijvoorbeeld de warmte buiten kunnen houden in de zomer of binnen kunnen houden in de winter. En hoe je op een zuinige manier met dingen om kunt gaan die op elektriciteit werken, zoals het uitzetten van de TV en de (kerst)verlichting als je niet thuis bent."

"Ook verwijzen we door naar handige websites. Daar zijn er een hoop van, die niet iedereen weet te vinden. Dus daar helpen we graag bij."

"In veel ruimtes waar dat handig en mogelijk is, hebben we bewegingssensoren hangen voor het licht. Bijvoorbeeld in kantoren, gangen, bergingen, badkamers en toiletten."

"Het warme water dat we nu bijvoorbeeld bij het douchen wegspoelen, dat verdwijnt nu gewoon in het riool. Thuis kun je daar een afvoer met warmteterugwinning voor gebruiken, zodat je de warmte niet verliest maar hij weer in je tapwater terecht komt. Dat wil men hier in het groot nu ook gaan proberen."

"De warmte-koudeopslag werkt hier samen met twee warmtepompen die in deze technische ruimte staan."

"Voor de luchtbehandeling maken we gebruik van een systeem met warmteterugwinning. De verse lucht wordt opgewarmd met de warmte van de afgezogen lucht. Dit scheelt veel warmteverlies."

"In eerste instantie zou puur vanuit esthetisch oogpunt een pannendak worden aangelegd op de zijkanten van het dak. Daarachter zou dan een open ruimte zijn, waarin de installatietechniek zou liggen op het platte dak. Dat leverde wat problemen op zoals: waar leg je de schil neer? Hoe voorkom je dat er lekkages ontstaan? Dus uiteindelijk is ervoor gekozen om de dakconstructie helemaal dicht te maken. De schil is buitenom gelegd waardoor de installaties nu droog staan en dus ook langer meegaan."

"De warmte wordt opgevangen door de zonnepanelen op het dak en door de pannen. Alle warmte die nog binnen komt door het dak, komt terecht in de binnenlaag bij de installaties. Dus van daar moet het eerst nog door de vloer voordat het bij de woningen of dagbestedingen terecht komt. Dus het is ook een extra vorm van isolatie. Een zwart dak kan op een zonnige dag best 80 graden worden. En die warmte komt er doorheen, ook al heb je goed geïsoleerd. Nu kan het in de techniekruimte best 40 graden worden, maar dat maakt niet uit."

"Dat is ook het probleem bij nieuwe, goed geïsoleerde gebouwen: we krijgen de warmte er niet meer uit. In de winter is dat uiteraard erg fijn, maar op een hete zomerdag niet."

"De kapel is gebouwd in 1933. Deze gaan we binnenkort duurzaam renoveren. Qua installatietechniek was hij eerst gekoppeld aan het hoofdgebouw. Dat hebben we inmiddels ontkoppeld, aangezien dat gebouw (uit 1928) een transformatie tot particuliere woningen ondergaat. Aan de kapel zit een aanbouw met een restaurant erin. Die wordt er vanaf gehaald en verplaatst. We zijn nu aan het onderzoeken waar naartoe. Daarbij wordt onder andere gedacht aan onze locatie in Sliedrecht: we hebben daar een plek nodig voor evenementen en het vieren van verjaardagen van cliënten. Dit zou een mooi paviljoen kunnen worden. De staalconstructie of de hele constructie kan verplaatst worden."

"De inrichting van de kapel wordt deels gestript. We kijken daarbij wat eruit gaat en hoe we dat opnieuw in kunnen zetten. Er ligt bijvoorbeeld een houten vloer op het podium van zo’n 80 m2. Waar en hoe kunnen we die opnieuw inzetten?"

"We kijken naar de beglazing. Dit is glas-in-lood, dus daar zit heel veel warmteverlies in. Dit willen we isoleren zonder al het moois te verliezen."

"De muren zijn al dik en het is een rijksmonument dus daar kunnen we weinig mee. We willen wel vloerverwarming aan gaan leggen, dus voor een kapel is dat wel redelijk uniek. Ook komt er luchtbehandeling met warmteterugwinning in."

"Op de binnenplaats komen twee tuinpaviljoens ter vervanging van het restaurant dat eraf gaat. Die worden uiteraard voorzien van warmtepompen, goed geïsoleerd glas, overstekken en andere duurzame zaken."